Wprowadzenie
Adolf Fierla
Czantoryj
Kaj podziwom, czy ku Olzie w lewo
czy też na prawo, kaj se Wisła bieży —
na obóch stronach sie na wieczór śćmiywo,
na obóch stronach rano słonko leży.I tu na lewo i tam hyn na prawo
dudrzą se gronie kiej zwóni klękani,
wszędzi se jedla ojczynaszek zmawio,
wszędzi to same je wód strzybne łkani.I gorol po tej, lebo drugij stronie
kiyrpce na nogach mo, na głowie kłobuk,
jednako modre ty miłuje gronie
i też jednako codziyń rzyko Bogu.A przeca je to jakisi inaczy,
niż to hańdowni bywało rokami
i óni płaczą tak, jako jo płaczą,
a przeca jaksi inszymi uż łzami.Po obóch stronach tyn sóm górski lud,
ty same dusze, ta sama prziodziyw,
z tych samych w lesie gorol pije wód
a przeca zbliska inaczy, nacodziyń…Na oko swoi, a jakby nieswoi —
jakby to żywe, a jakby uż trup…
na Czantoryji od niedowna stoi
graniczno żerdka — hej! — graniczny słup!.Hej, jedlo, jedlo ty, na Czantoryji!
Kolybej, huśtej twoi wónne skrzeli,
a ńiyś od prawa codziyń pozdrowiyni
by ci, co w lewo zustali odcięci
mówy ojczystej se nie zapomnieli
a o tym, czym są, mieli na pamięci…
28 lipca 1920 r., w najbardziej dramatycznym okresie walki o niepodległość i granice odrodzonej Rzeczypospolitej, w Paryżu zapadła decyzja o podziale Śląska Cieszyńskiego pomiędzy Polskę a Czechosłowację. W jej wyniku rozbiciu uległ region o wielowiekowej historii i silnej tożsamości kulturowej. Poza granicami Polski znalazła się jego najwartościowsza część, nazwana później Zaolziem, liczebnie zdominowana przez Polaków (stanowili oni 70,5% ogółu mieszkańców tego obszaru, podczas gdy Czesi ledwie 19%), dla których – jak widać z dzisiejszej perspektywy – podział regionu i uruchomione w jego rezultacie przemiany kulturowe okazać się miały zgubne (według ostatniego spisu powszechnego Polacy na Zaolziu stanowią już niespełna 8% ogółu mieszkańców).
Charakter owych przeobrażeń najbardziej dojmująco odzwierciedla tworzona na Zaolziu polska literatura, przez dziesięciolecia stanowiąca płaszczyznę ocalenia języka i tożsamości polskich mieszkańców zachodniej części Śląska Cieszyńskiego, a także kulturowej spoistości regionu. I dziwić się można, iż – jakkolwiek w ciągu minionego stulecia powstało na Zaolziu wiele dzieł oryginalnych i ważkich, a wśród zaolziańskich twórców znajdują się pisarze tej rangi, co Gustaw Morcinek, Paweł Kubisz, czy Henryk Jasiczek – w Polsce, poza wąskim kręgiem specjalistów, literatura zaolziańska pozostaje ciągle niezauważona i niemal zupełnie nieznana. Również sama historia społeczności polskiej na Zaolziu i jej wysiłki zmierzające do zachowania tożsamości narodowej są nieobecne w świadomości Polaków.
Starając się choć w drobnej części wypełnić ową lukę, dnia 28 lipca 2020 r., a więc dokładnie w setną rocznicę podjęcia tragicznej w skutkach decyzji o podziale regionu, Książnica Cieszyńska otwarła w swojej galerii wystawę poświęconą w całości prezentacji historii literatury polskiej na Zaolziu, a zarazem – przez pryzmat piśmiennictwa – ukazującą także losy samego Zaolzia i jego polskich mieszkańców: https://kc-cieszyn.pl/rozmywani-literatura-polska-na-zaolziu-1920-2020/. Wystawa, przygotowana przez Wojciecha Święsa, przedstawia Zaolzie oraz jego literaturę z perspektywy polskiego brzegu Olzy i jakkolwiek ma rocznicową genezę, wolna jest od prób idealizowania literackiego dorobku zaolziańskich Polaków w jakimkolwiek jego wymiarze. Przeciwnie, już poprzez swój tytuł „rozMYwani#” wystawa ma kierować uwagę odbiorców na tendencje do rezygnacji z polskiej tożsamości i związków z kulturą polską, z dekady na dekadę coraz mocniej zaznaczające się w życiu literackim Zaolzia, wpływające na specyfikę powstającego tu piśmiennictwa i odciskające się na świadomości narodowej mieszkańców regionu. Tak zamierzona ekspozycja bez wątpienia dla części widzów mogła się okazać bolesna w odbiorze, a stawiane przez nią diagnozy – trudne do przyjęcia.
W tych okolicznościach Książnica Cieszyńska zdecydowała się na stworzenie swego rodzaju kontrapunktu dla wystawy „rozMYwani#”. Tę rolę ogrywa wirtualna ekspozycja, która również powstała z inicjatywy Książnicy i także poświęcona została stuletniej historii literatury polskiej na Zaolziu, ale jej merytoryczne przygotowanie w całości powierzone zostało autorom wywodzącym się z Zaolzia. W ten sposób w dyskusji o dorobku literackim społeczności polskiej na Zaolziu oraz aktualnej kondycji tamtejszego środowiska literackiego, jak i całej społeczności polskiej ma szansę zrodzić się pobudzający do refleksji dwugłos, a Zaolzie zyskuje sposobność do autoprezentacji swojego dorobku i potencjału twórczego. Co więcej zaś, prezentacja ta może dotrzeć do znacznie szerszego kręgu odbiorców niż wystawa konwencjonalna, bo w Internecie pozostaje dostępna bez żadnych ograniczeń.
W swojej warstwie tekstowej wirtualna ekspozycja zawiera zwięzłą prezentację dziejów literatury polskiej powstałej na Zaolziu w ciągu minionych stu lat. W osobnych zakładkach przedstawione zostały najważniejsze grupy i nurty literackie, najwybitniejsi twórcy, a także najbardziej reprezentatywne dzieła. Informacje te ilustrowane są reprodukcjami wybranych, pochodzących przede wszystkim z zasobów Książnicy Cieszyńskiej oraz Ośrodka Dokumentacyjnego Kongresu Polaków w Republice Czeskiej wydawnictw, portretami twórców i fotografiami prezentującymi wydarzenia literackie. Jednocześnie zostały one wyposażone w odsyłacze do odpowiednich publikacji cyfrowych z zasobów Książnicy: https://www.sbc.org.pl/dlibra/collectiondescription/110?dirids=110, a także biogramów dostępnych w tworzonym przez nią Elektronicznym Słowniku Biograficznym Śląska Cieszyńskiego; https://slownik.kc-cieszyn.pl/. Dodatkowo informacje o najbardziej reprezentatywnych utworach wzbogacone zostały o nagrania video przedstawiające aktorskie interpretacje ich wybranych fragmentów w wykonaniu aktorów Sceny Polskiej Teatru w Czeskim Cieszynie. W osobnej zakładce zamieszczono zaś wyposażony w stosowne linki katalog zaolziańskich dzieł literackich znajdujących się w zbiorach w Książnicy Cieszyńskiej. W wykazie zaznaczono publikacje, które zostały przez Książnicę zdigitalizowane, a ich kopie są dostępne online.
Wystawa przygotowywana jest przez Książnicę Cieszyńską we współpracy z Ośrodkiem Dokumentacyjnym Kongresu Polaków w Republice Czeskiej oraz Teatrem w Czeskim Cieszynie. Autorem scenariusza, w całości odpowiedzialnym także za wybór i przygotowanie materiałów tekstowych i ilustracyjnych, jest Mgr. Michał Przywara, Ph.D., absolwent polonistyki Uniwersytetu Ostrawskiego, który pracę doktorską pt. “Literatura na Śląsku Cieszyńskim po roku 1989” obronił na Uniwersytecie Masaryka w Brnie. Obecnie Michał Przywara jest wykładowcą literatury i kultury polskiej na ostrawskiej polonistyce, a także tłumaczem, lektorem języka polskiego i animatorem kultury na Zaolziu. Katalog publikacji zaolziańskich pisarzy dostępnych w Książnicy Cieszyńskiej zestawił pracownik biblioteki Krzysztof Kleczek. Odpowiedzialność za reżyserię oraz rejestrację video aktorskich interpretacji wybranych fragmentów zaolziańskiej prozy i poezji przyjął na siebie Bogdan Kokotek, absolwent wydziału aktorskiego PWST w Warszawie i wydziału reżyserii Akademii Teatralnej w Warszawie, aktor, reżyser, kierownik artystyczny Sceny Polskiej Teatru Cieszyńskiego w Czeskim Cieszynie, w którego dorobku znajduje się ponad sto ról i reżyserii teatralnych w teatrach w Polsce i Czechach. W nagraniach, przedstawiając swoje interpretacje, poza Bogdanem Kokotkiem uczestniczyli też Karol Suszka oraz Anna Paprzyca. Projekt szaty graficznej wirtualnej wystawy, a także jej przygotowanie informatyczne zrealizował Robert Kołder. Wystawa powstała w rezultacie projektu Książnicy Cieszyńskiej finansowanego ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach Programu Kultura w sieci.
Krzysztof Szelong